Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie to najstarsza polska uczelnia plastyczna. Została utworzona na mocy statutu Uniwersytetu Jagiellońskiego z października 1818 roku. Pierwotnie funkcjonowała jako instytut zwany Akademią Sztuk Pięknych w ramach Oddziału Literatury Wydziału Filozoficznego UJ. W 1826 roku ASP została wyłączona spod zwierzchnictwa dziekana Oddziału Literatury i podporządkowana bezpośrednio rektorowi UJ. Wkrótce na czele Akademii stanęli pierwsi dyrektorzy wybrani z grona profesorów ASP: najpierw Józef Peszka, a następnie Józef Brodowski – autor projektu utworzenia Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, który stał się podstawą założenia uczelni. Poza Peszką i Brodowskim, którzy byli profesorami malarstwa i rysunku, w latach 1818-1833 najważniejszą rolę odgrywali rzeźbiarze: Józef Riedlinger i jego następca Józef Schmelzer.

W 1833 roku Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie została odłączona od Uniwersytetu Jagiellońskiego i utraciła swój akademicki charakter. Jako Szkoła Rysunku i Malarstwa została włączona do Instytutu Technicznego, gdzie funkcjonowała przez kolejne czterdzieści lat. Najważniejszymi profesorami w tym okresie byli dwaj artyści malarze, Wojciech Korneli Stattler i Władysław Łuszczkiewicz. Poza nimi warto pamiętać o takich artystach malarzach i pedagogach, jak: Jan Nepomucen Głowacki, Jan Nepomucen Bizański, Aleksander Płonczyński, Leon Dembowski czy Józef Dębski – pierwszy profesor grafiki byłej i przyszłej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

W 1873 roku Szkoła Rysunku i Malarstwa została wyłączona z Instytutu Technicznego i stała się samodzielną Szkołą Sztuk Pięknych, a jej dyrektorem został Jan Matejko. Matejko, który na czele SSP stał przed dwadzieścia lat, pchnął uczelnię na nowe tory rozwoju i zapisał się złotymi zgłoskami w annałach Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zapisał się chociażby tym, że zainicjował budowę gmachu Akademii przy dzisiejszym placu Jana Matejki. Budynek powstał w 1879 roku według projektu Macieja Moraczewskiego.

Kolejną przełomową datę w historii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie stanowi rok 1895, kiedy dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie został Julian Fałat. Największą zasługą Fałata jest doprowadzenie do przemiany Szkoły Sztuk Pięknych w Akademię Sztuk Pięknych w 1900 roku. Ze zmianą nazwy w parze szło uzyskanie przez dotychczasową szkołę statusu akademickiego, utraconego w 1833 roku. Fałat powołał na profesorów ASP najwybitniejszych artystów Młodej Polski: artystów malarzy Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego, Teodora Axentowicza, Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera oraz rzeźbiarza Konstantego Laszczkę. W 1905 roku Julian Fałat został pierwszym rektorem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Po ustąpieniu Juliana Fałata ze stanowiska rektora w 1909 roku najwyższy urząd w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych piastowali: Wyczółkowski, Axentowicz, Laszczka, Malczewski oraz – w czasie I wojny światowej – Mehoffer. W czasie wojny Austriacy przejęli większość gmachu ASP dla celów wojskowych, ale samej uczelni nie zamknęli.

W 1918 roku Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie świętowała setną rocznicę swego powstania. Zbiegło się to z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, co w symboliczny sposób uświetniło jubileusz. Warto jeszcze dodać, że pierwszym premierem Polski został Jędrzej Moraczewski, syn Macieja, architekta gmachu krakowskiej ASP.

W okresie międzywojennym rektorami ASP byli tacy artyści, jak: Wojciech Weiss, Józef Gałęzowski, Adolf Szyszko-Bohusz czy Fryderyk Pautsch. Wraz z początkiem dwudziestolecia w Akademii rozpoczęły studia kobiety. Z inicjatyw podejmowanych w międzywojniu niektóre już przepadły, inne wpływają na życie uczelni do dziś. Nie istnieje już Oddział Paryski Akademii Sztuk Pięknych, w którym studenci szkolili się pod kierunkiem Józefa Pankiewicz. Nadal funkcjonuje za to Dom Plenerowy ASP na Harendzie w Zakopanem, który do dziś służy profesorom i studentom krakowskiej ASP.

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy zlikwidowali Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie i założyli w jej miejsce Kunstgewerbeschule, czyli szkołę rzemiosła artystycznego, która istniała do marca 1943 roku. Na terenie gmachu okupanci urządzili później sierociniec dla niemieckich dzieci oraz koszary wojskowe.

Zakończenie II wojny światowej przyniosło istotne zmiany w funkcjonowaniu Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Akademia uzyskała nowe budynki (na czele z gmachami przy ul. Smoleńsk i przy ul. Humberta) oraz została podzielona na wydziały. Przyłączenie do ASP w 1950 roku Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych otworzyło Akademię na nowe kierunki kształcenia. W latach 1950-1956 Akademia funkcjonowała pod nazwą Akademia Sztuk Plastycznych. W 1979 roku nadano Akademii imię Jana Matejki. Od 1945 roku godność rektora piastowali: Eugeniusz Eibisch, Zbigniew Pronaszko, Zygmunt Radnicki, Konrad Srzednicki, Mieczysław Wejman, Czesław Rzepiński, Marian Konieczny, Włodzimierz Kunz, Jan Szancenbach, Stanisław Rodziński, Jan Pamuła, Adam Wsiołkowski oraz obecny rektor Stanisław Tabisz.

Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie rozwija się nadal pod względem struktury, kadry, kierunków i metod kształcenia. Pozostaje ona wierna własnej wspaniałej tradycji, a zarazem jest otwarta na wyzwania i potrzeby współczesności. Obecnie kształcenie w Akademii odbywa się na siedmiu wydziałach: Wydziale Malarstwa, Wydziale Rzeźby, Wydziale Grafiki, Wydziale Architektury Wnętrz, Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Wydziale Form Przemysłowych oraz Wydziale Intermediów.
/Michał Pilikowski