W 80. rocznicę zakończenia II wojny światowej zaprezentujemy wystawę o ludziach, którzy na zgliszczach starego świata próbowali zbudować swoje życie na nowo. Pozbawieni niemal wszystkiego – bliskich, społeczności, domu, stawali przed dramatycznym wyborem: zostać czy wyjechać? Było ich już niewielu – dziewięćdziesiąt procent polskich Żydów i Żydówek zginęło w Zagładzie. Na wystawie „1945. Nie koniec, nie początek” zobaczymy powojenną rzeczywistość oczami tych, którzy ocaleli.

Koniec czy początek?

W powszechnej świadomości II wojna światowa skończyła się w 1945 roku. Choć powinien być to czas euforii, dla Żydów i Żydówek zmagających się ze stratą oraz osamotnieniem to przede wszystkim moment podejmowania decyzji – co dalej?

Indywidualne historie

O dylematach i życiowych drogach ocalonych opowiemy na wystawie, śledząc losy wybranych bohaterów i bohaterek. W indywidualnych biografiach odnajdziemy strategie radzenia sobie w nowej rzeczywistości: powroty, emigrację, próby odbudowy społeczności żydowskiej, aktywizm polityczny, życie w ukryciu. Dowiemy się m.in.: jak potoczyło się życie kilkuletniej Dory Zoberman, która straciła najbliższych jeszcze przed końcem wojny; jak poradził sobie kilkunastoletni Pinchas Bursztyn znaleziony po wyzwoleniu Auschwitz wśród zmarłych w dole z wapnem czy też jak wyglądała podróż do kraju z ZSRR rodziny Pertmanów.

Kto otworzy mi drzwi?

Jak czuli się ludzie powracający po traumatycznych doświadczeniach do swych miejscowości, by odkryć, że ich domy zostały już dawno zajęte, rzeczy zabrane, ślady po społeczności zatarte? W bruku ulicznym rozpoznawali macewy – żydowskie kamienie nagrobne, a w przedmiotach codziennego użytku przerobione fragmenty zwojów Tory. Przez polskich sąsiadów Żydzi i Żydówki witani byli z niechętną obojętnością, wrogością, często z agresją. Mimo wszystko zostawali. Wierzyli, że ich przyszłość w Polsce nie jest przesądzona i z determinacją podejmowali próby odbudowy swojej społeczności.

Na wystawie „1945. Nie koniec, nie początek” poznamy również losy osób, które wyjechały. Taką decyzję podjęła zdecydowana większość. W latach 1944–1946 Polskę opuściło ponad 200 tysięcy Żydów i Żydówek. Nie chcieli żyć na cmentarzu, nie wytrzymali poczucia osamotnienia oraz wiszącego w powietrzu niebezpieczeństwa związanego z wszechobecnym po wojnie antysemityzmem.

Częstochowa. Obchody drugiej rocznicy likwidacji małego getta. Fot. J. Kusznir | 1945, SŻIH, depozyt ŻIH (Dział Dokumentacji Dziedzictwa)

Brytyjczycy zatrzymywali statki dopływające do Palestyny i odsyłali pasażerów z powrotem do Europy | 1947. fot. NN, Muzeum Bojowników Getta w Izraelu

Świadectwa historyczne i sztuka współczesna

Trudną prawdę o rzeczywistości ocalonych po 1945 roku zobrazuje ikonografia, którą pokażemy na wystawie: zdjęcia, dokumenty, listy, ulotki, osobiste pamiątki. Oszczędna i sprzyjająca skupieniu scenografia ekspozycji pozwoli wydobyć z prezentowanych materiałów to, czego jej bohaterowie doświadczali na co dzień – świadomość pustki, niepewności, zagrożenia.

Istotnym uzupełnieniem narracji historycznej oraz formą dialogu ze współczesnością na wystawie „1945. Nie koniec, nie początek” są dzieła Marka Cecuły, Alicji Bielawskiej, Zuzanny Hertzberg i Marii Ka. Artysta i artystki wykorzystują różnorodne środki wyrazu, takie jak ceramika, tkanina czy śpiew. Większość prezentowanych prac powstała specjalnie na potrzeby ekspozycji.

Inna perspektywa

Obcowanie z osobistymi świadectwami osób, które przetrwały Zagładę, to przejmujące doświadczenie i niełatwa lekcja historii. Na wystawie zmierzymy się z tym, co do tej pory pozostawało przemilczane, na uboczu wielkich narracji – z żydowską perspektywą końca wojny.

Wsłuchajmy się w ten głos, a może znajdziemy się bliżej odpowiedzi na pytania: co by się zmieniło, gdyby wyemigrowali wszyscy? Jak dziś wyglądałaby Polska, gdyby Żydzi zostali?

1945. Nie koniec, nie początek

Otwarcie wystawy: 7 marca 2025 r.
Muzeum Historii Żydów Polskich. Polin
Kuratorki: Zuzanna Schnepf-Kołacz, Zuzanna Benesz-Goldfinger, Dr Justyna Majewska

Organizatorem wystawy „1945. Nie koniec, nie początek” jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, we współpracy ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma.