Rembo │ Piękno.
Sztuka Afryki Wschodniej

17 czerwca 2021 r. – 31 października 2021 r.
Muzeum Narodowe w Szczecinie
Kuratorka: Ewa Sitarek

Okazją do zaprezentowania widzom rzadko pokazywanej w Muzeum Narodowym w Szczecinie sztuki Afryki Wschodniej stał się udział naszej instytucji w projekcie „Transkulturowe Perspektywy w Sztuce i Edukacji Artystycznej” (TPAAE), finansowanym z budżetu Programu Ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont 2020, realizowanym w Kenii.

Użyte w tytule słowo rembo pochodzi z języka suahili, który pełni funkcję języka kontaktowego w Afryce Wschodniej, i oznacza podziw dla przedmiotów w odróżnieniu od mrembo, używanego w odniesieniu do ludzi. Pojawienie się tego słowa w tytule odzwierciedla motywy, którymi kierowano się przy doborze obiektów.

Przedmiotów, które zachwycają nie tylko ludność miejscową, ale również turystów, jest w Afryce Wschodniej bardzo wiele. Na ekspozycji ten szeroki asortyment zasygnalizowano przez prezentację wspaniałej biżuterii z Etiopii, Kenii, Rwandy, a także pięknie zdobionych paciorkami masajskich pojemników na mleko wykonanych z tykwy.

Głównymi obiektami są jednak rzeźby. Obok masek mapiko ludu Makonde oraz figurek pochodzących z grup Sukuma, Nyamwezi, Kwere – będących przykładem tradycyjnej rzeźby wykonywanej na potrzeby miejscowej ludności dla celów inicjacyjnych lub kultów płodności i przodków ‒ pokazano kilka rzeźb współczesnych. Wykonano je z drewna zwanego mpingo (Dalbergia melanoxylon), które jest jednym z rodzajów hebanu. Pojawiły się one, aby zaspakajać gusta nabywców europejskich.

Już w czasach kolonialnych wielu handlarzy i misjonarzy zwróciło uwagę na kunszt miejscowych rzeźbiarzy, w ich umiejętnościach dostrzegli też wielki potencjał ekonomiczny. Chociaż wytwarzanie tego rodzaju figur ma już ponad stuletnią tradycję, wciąż określa się je jako „współczesne”. W ciągu ponad stu lat sztuka tworzenia tych rzeźb znacząco się zmieniła: od powielanych w tysiącach egzemplarzy wizerunków zwierząt, figur o tematyce chrześcijańskiej, wykonywanych na zlecenie misjonarzy i handlarzy europejskich po indywidualne wzory oraz nowatorskie, rozpoznawalne style, z których najpopularniejsze to binadamu, ujamaa, shetani, mawingu. Wśród anonimowych twórców pracujących w spółdzielniach rzeźbiarskich, pojawiło się wielu artystów świadomych swego talentu i powołania. Na wystawie można znaleźć przykłady wszystkich czterech najbardziej popularnych stylów współczesnej rzeźby Makonde. Binadamu, tłumaczone z języka suahili jako „ludzkość”, przedstawiają Afrykanów wykonujących codzienne czynności. Rzeźby w tym stylu pojawiły się w Mozambiku już na początku lat 30. XX w., a za ich twórcę uznawany jest Nyekenya Nangundu. Styl ujamaa, pierwotnie nazywany dimoongo (potęga siły), to kompozycje wielopostaciowe. Twórcą tego kierunku był Roberto Yakobo Sangwani. Pierwsze, wykonywane przez niego rzeźby przedstawiały grupy zapaśników, które unosiły nad głowami zwycięskiego zawodnika. Teraz są głównie alegorią wspólnoty oraz jedności i prezentują członków społeczności skupionych wokół swojego przywódcy.

Wystawa Rembo │ Piękno. Sztuka Afryki Wschodniej

Wystawa Rembo │ Piękno. Sztuka Afryki Wschodniej

Shetani to styl nawiązujący bezpośrednio do istot łączących cechy ludzkie i zwierzęce. Niektóre z nich są łagodne, inne złośliwe i groźne dla ludzi. Shetani są bohaterami wielu opowieści, obarcza się je odpowiedzialnością za wszelkie nieszczęścia, trudne sytuacje i dziwne, niewytłumaczalne zdarzenia. Straszy się nimi dzieci, a z tych przyjacielskich i nieporadnych żartuje. Pierwszy rzeźbiarski wizerunek shetani wykonał Samaki Likankoa w 1959 r., czym wzbudził ogromne zainteresowanie nabywców, a wśród Makonde ‒ konsternację. Każdy z nich bowiem znał opowieści o przerażającym wyglądzie shetani, rzadko kto jednak miał okazstylemję je spotkać, a teraz dzięki rzeźbom można było stanąć z nimi twarzą w twarz. Z czasem styl ten znalazł wielu naśladowców. Na wystawie można zobaczyć rzeźby autorstwa Adelino Issofu z Mozambiku, które łączą w sobie styl ujamaa i shetani. W jego przedstawieniach z grupki skupionych razem ludzi wyłania się przerażająca, wykrzywiona twarz. Ostatnim , którego przykład można podziwiać na wystawie, to mawingu, co w języku suahili oznacza „chmura”. Nimi bowiem inspirował się twórca stylu ‒ Clements Ngala. Rzeźby wykonywane w tym duchu są abstrakcyjne, mają miękkie kształty, a ich interpretacja pozostawia wiele miejsca wyobraźni. Współczesna rzeźba Makonde stale się rozwija i wciąż pojawiają się nowe style. Wystarczy wspomnieć, że zmarły w 1994 r. Chanuo Maundu, uznawany za jednego z mistrzów obróbki drewna mpingo, sam wprowadził cztery różne style.

Na wystawie dominuje rzeźba, ale warto też zwrócić uwagę na niewielkich rozmiarów obrazki malowane na dykcie, które są przykładem malarstwa tingatinga, określanego tak od nazwiska swego twórcy – Edwarda Saidiego Tingatingi. Podobnie jak w przypadku współczesnej rzeźby, malarstwo to powstawało na potrzeby przybyszów. Edward Saidi Tingatinga zaczął malować na początku lat 60. XX w. Tematem jego prac stały się sceny rodzajowe zaczerpnięte z życia krewnych oraz wielka piątka zwierząt afrykańskich (lew, słoń, bawół, nosorożec, lampart). Jego twórczość znalazła wielu naśladowców, którzy kopiowali znane już motywy oraz wprowadzali nowe. Obecnie malarstwo tingatinga jest jednym z trendów we współczesnej sztuce Tanzanii. Choć od pojawienia się pierwszych współczesnych rzeźb wykonywanych w drewnie mpingo i malarstwa tingatinga upłynęło kilkadziesiąt lat, grono ich miłośników stale rośnie.

Wszystkie prezentowane na wystawie obiekty pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie.