Zimna rewolucja społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec socrealizmu 1948–1959

Wernisaż: 24 maja 2021 r.
Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki
Wystawa czynna do: 19 września 2021 r.
Kuratorzy: Joanna Kordjak, Jérôme Bazin

W „zimnym” klimacie lat 50. – narastających napięć międzynarodowych i umacniania się dyktatur komunistycznych – w krajach Europy Środkowo-Wschodniej dokonała się rewolucja społeczna. Była to rewolucja w znaczeniu głębokich przeobrażeń prowadzących do ustanowienia nowych hierarchii społecznych i urzeczywistnienia „dyktatury proletariatu”, ściśle powiązanych z gwałtowną industrializacją i urbanizacją w tej części Europy.

Kuratorzy wystawy podejmują krytyczną refleksję na temat zachodzących wówczas przemian, obrazując ich skalę i dynamikę za pomocą materiału wizualnego z dziedziny malarstwa, fotografii, filmu, wzornictwa i architektury. Obejmuje on ponad 400 prac z sześciu krajów dawnego bloku wschodniego: Polski, Czechosłowacji, NRD, Bułgarii, Rumunii i Węgier.

Sztukę tamtego okresu sprowadza się na ogół do przepojonych wiarą w świetlaną przyszłość wizerunków radosnych robotników czy heroicznych przedstawień ich pracy, to jednak tylko część produkcji wizualnej socrealizmu. Aby nakreślić jej pełniejszy, bardziej zniuansowany obraz, kuratorzy sięgają po dzieła odbiegające od tych stereotypowych wyobrażeń, często dalekie od propagandowego entuzjazmu, niekiedy naznaczone melancholią czy niepokojem. Podejmują polemikę z utrwalonym przekonaniem, że socrealizm był odciętym od rzeczywistości społecznej „spektaklem, który kreował nową rzeczywistość” (Evgeny Dobrenko).

Spośród licznych przedstawień wybierają takie, które dotychczas pozostawały w cieniu, a dziś mogą rzucić nowe światło na surowe realia tamtej epoki. Skupiają uwagę na roli, jaką w tworzeniu socjalistycznego ładu społecznego i dowartościowywaniu nowych elit odgrywały kultura i sztuka. Świadomi rozbieżności między prezentowanymi obrazami a rzeczywistą sytuacją aktorów społecznych śledzą losy robotników (migracje ze wsi do miasta, zdobywanie nowej pozycji zawodowej, określanie na nowo własnej tożsamości) i próbują za pomocą wybranych dzieł uchwycić towarzyszące im emocje: entuzjazm, niepokoje i rozczarowania. Wystawa pokazuje zmieniające się oblicze klasy robotniczej: konflikty i napięcia w obrębie tej niejednorodnej grupy, a także jej niejednoznaczny stosunek do władzy. Jednym z założeń projektu jest także włączenie socrealizmu (nazywanego wielkim Innym XX wieku) w procesy transformacji sztuki XX stulecia i ukazanie go w jego zaskakującej różnorodności i wieloznaczności.

Tytuł Zimna rewolucja odnosi się oczywiście do kontekstu politycznego zimnej wojny (choć w tamtych czasach pojęcie to nie było w użyciu językach krajów Europy Środkowo-Wschodniej), a przede wszystkim do klimatu zamrożenia politycznego epoki stalinizmu: aktów arbitralnej przemocy i strachu. Określenie „zimny/a” prowokuje także pytania o stopień zaangażowania całego społeczeństwa w rewolucję lat 50. i temperaturę rewolucyjnego zapału, z jakim przystępowano do budowania nowego świata.