Jacek Malczewski. Portret własny

05 sierpnia 2021 r. – 31 października 2021
Muzeum Okręgowe w Rzeszowie
Kurator: Maria Stopyra

Wystawa Jacek Malczewski – portret własny ukazuje znakomite malarstwo wielkiego twórcy polskiego modernizmu, jednego z najwybitniejszych reprezentantów sztuki Młodej Polski, symbolisty przełomu XIX i XX wieku, a także profesora i rektora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Spuścizna artystyczna (w tym autoportrety) Jacka Malczewskiego (1854 – 1929) – malarza, rysownika i poety zapewniły mu pozycję jednego z największych rodzimych artystów. Według słów Pani Agnieszki Ławniczakowej (sławnego badacza twórczości mistrza): Dzieło Malczewskiego, stanowiąc trwałą pozycję w historii polskiej sztuki, jest zarazem wybitnym zjawiskiem w malarstwie europejskim.  Twórca powracał przez całą swoją artystyczną działalność do niektórych motywów i właśnie autoportrety należą do licznego, ważnego, pięknego,  a także bardzo zajmującego oraz stałego i intrygującego „repertuaru”, wśród jego malarskich dzieł. (Znane są też rysunki, w których artysta podejmuje autoportret.)

Warto zwrócić uwagę na opis (Jana Bołoza Antoniewicza w „Katalogu wystawy stu dzieł Jacka Malczewskiego” we Lwowie z 1903 roku), skromnego portretu własnego twórcy z 1879 roku, który dotyczy prawdopodobnie jednego z jego pierwszych autoportretów: Na jasno-niebieskiem tle główka 24-letniego artysty, zwracająca się z lewego profilu na wprost. Poniżej wolnej szyi drapowany płaszcz cielistego koloru na czole przepaska.

Wśród dziewiętnastowiecznych „ujęć” malarza znajdują się też okazałe, reprezentacyjne autoportrety utrzymane w tradycyjnej, nieomal realistycznej konwencji.

Epoka przełomu XIX i XX wieku stała się dla Malczewskiego wyjątkowym czasem. Wówczas artysta malował wielokrotnie swoje oblicza w symbolicznym „kontekście”. Jego portrety własne były w rozmaitym otoczeniu (zarówno z towarzyszącymi malarzowi różnymi postaciami, jak też zostały stworzone m.in. na tle rodzimego pejzażu), a także samodzielne ujęcia portretowe (szczególnie liczne od 1918 roku). W autoportretach mistrza należy zwrócić uwagę na znakomite kadrowanie.

Jacek Malczewski dzięki swemu talentowi potrafił ukazać w w tych dziełach nie tylko postępującą zmianę swojej fizjonomii, ale też dumne oblicze i nade wszystko efektowne stroje. Dzięki temu możemy dostrzec ideę, która towarzyszyła jego wyobrażeniom o „autorskiej kreacji” samego siebie w portretach własnych. (I należy zaakcentować, że malarz ze szczególną atencją przedstawiał swój wizerunek w różnorodnej „roli”, bo w tychże podobiznach ukazywał się m.in. w przeróżnych nakryciach głowy i wielu „wyszukanych” ubiorach.)

Te stale budzące respekt modernistyczne autoportrety artysty są efektowne i spektakularne, pełne intensywnych kolorów, atrakcyjnej kompozycji (w zróżnicowanych formatach) i jednocześnie mają mocną siłę działania. Symbolika dzieł Malczewskiego jest zawsze złożona i niezwykle głęboka, co daje widzowi duże możliwości interpretowania obrazów malarza. W tych przepełnionych symbolicznymi treściami dziełach na szczególną uwagę zwraca wyniosła poza podkreślająca wielką rolę Jacka Malczewskiego, jako malarza i jednego z najwybitniejszych rodzimych artystów. W autoportretach Jacka Malczewskiego postawa jest majestatyczna, wręcz monumentalna, bo taka była pozycja twórcy na arenie sztuki. Zamysłem malarza w tych wizerunkach było oddanie swojej wyniosłości i niekwestionowanej pozycji na polu sztuki, a także świadomość swojej „ars” jako twórcy będącego „ponad światem”. (Mistrz był wówczas artystą słynnym, cenionym i nagradzanym, który stworzył najwięcej swoich portretów wśród polskich malarzy.)
Natomiast szczególnie wymowne są jego autoportrety (przesiąknięte dramatyzmem i smutkiem), namalowane w ostatnich latach życia.

Należy podkreślić, że bardzo interesujące portrety własne Jacka Malczewskiego znajdują się (obok innych jego dzieł) na stałych wystawach w największych muzeach w naszym kraju, a także poza granicami Polski (istotny zbiór jest we Lwowie) i w wielu kolekcjach prywatnych. Obrazy te były eksponowane na licznych i wielkich ekspozycjach (w Polsce i zagranicą), pośród innych dzieł malarza. Również w licznych katalogach i albumach poświęconych artyście znajdują się teksty napisane przez najwybitniejszych historyków sztuki poświęcone m.in. wizerunkom własnym artysty. Ponadto autoportrety malarza są reprodukowane obok jego pozostałych dzieł w bardzo licznych publikacjach.  Moja szeroka kwerenda w wielu instytucjach (w tym w największych polskich muzeach) i niektórych zbiorach prywatnych pozwoliła właśnie na taki wybór autoportretów malarza.

Ta autorska prezentacja oblicza artysty na wystawie „Jacek Malczewski – portret własny” — to ponad 20 obrazów (z czego kilka nieznanych), z 9 instytucji, co daje widzowi niezwykłą, wręcz wyjątkową okazję do spotkania z jego artyzmem i wielką sztuką w autoportrecie.

Wystawa w Muzeum Okręgowym w Rzeszowie została zrealizowana dzięki współpracy i użyczeniu dzieł artysty z następujących instytucji: Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Sztuk Pięknych im. J. Matejki w Krakowie, zbiory ASP, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Muzeum Narodowego w Lublinie, Miasta i Gminy Zakliczyn – Urzędu Miejskiego w Zakliczynie.