Socrealizm sztuka w służbie propagandy

Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
Wystawa czynna do: 31 grudnia 2020 r.
Kuratorzy: Damian Jendrzejczyk, Krzysztof Skarżycki

Jest to pierwsza prezentacja dzieł o tej tematyce w Radomiu od czasu Salonów Zimowych z pierwszej połowy lat 50-tych XX wieku.

Na wystawie zostało zaprezentowanych ponad 120 muzealiów z takich dziedzin sztuk plastycznych jak malarstwo, rzeźba, plakat, grafika oraz wzornictwo przemysłowe. Eksponaty pochodzą z kolekcji: Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, a także z kolekcji Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.

Ekspozycja skierowana jest do szerokiego grona odbiorców, ale przede wszystkim do młodzieży licealnej, ponieważ w podstawie programowej szkół średnich zawarte są zagadnienia związane ze sztuką realizmu socjalistycznego.

Wystawa opowiada o zjawisku w powojennej sztuce polskiej jakim był socrealizm, który został ogłoszony jako jedyny i słuszny kierunek w plastyce podczas IV Zjazdu Delegatów Związku Polskich Artystów Plastyków w Katowicach w czerwcu 1949 roku. Nowa sztuka miała wzorować się na ukształtowanej w latach 1925-34 sztuce radzieckiej, która według założeń Stalina miała być narodowa w formie oraz socjalistyczna w treści.

Ekspozycja została podzielona na pięć części. W pierwszej najliczniejszej prezentujemy prace najważniejszych przedstawicieli tego nurtu, którymi byli zarówno ortodoksyjni wyznawcy nowej sztuki, tacy jak Juliusz Krajewski, czy Włodzimierz Zakrzewski, jak i uznani przedwojenni artyści wywodzący się rożnych środowisk artystycznych, tacy jak Wojciech Weiss, Zbigniew Pronaszko czy Xawery Dunikowski. Na wystawie pokazujemy również prace młodych wówczas artystów, początkowo naiwnie wierzących w słuszność założeń realizmu socjalistycznego, którzy w późniejszych latach odegrają bardzo ważną rolę w sztuce polskiej m. in. Andrzeja Wróblewskiego, Aleksandra Kobzdeja, Wojciecha Fangora, Alfreda Lenicy, czy Aliny Szapocznikow. Prace tych artystów zostały podzielone ze względu na wiodące tematy socrealizmu, którymi były m.in. motywy pracy, industrializacja, zmiany zachodzące na polskiej wsi, walka o pokój, walka z analfabetyzmem, odbudowa kraju po zniszczeniach wojennych, portrety przodowników pracy, portrety przywódców partyjnych oraz malarstwo historyczne.

Kolejną cześć wystawy stanowią prace artystów, którzy odrzucili formułę socrealizmu, milczeli lub tworzyli „do szuflady” wyrzucając się poza nawias oficjalnej sztuki. Prezentujemy tutaj prace artystów nieprzejednanych, takich jak Władysław Strzemiński – jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej awangardy, a także Marii Jaremy oraz Jonasza Sterna, artystów o skrajnie lewicowych poglądach, którzy przed wojną należeli do KPP, a mimo to nie zgadzali się z koncepcją sztuki ręcznie sterowanej, nie tworzyli dzieł w stylu realizmu socjalistycznego i nie wysyłali swoich prac na ogólnopolskie wystawy plastyki. Za swoją postawę wobec władz najwyższą cenę zapłacił Władysław Strzemiński, który w styczniu 1950 roku został zwolniony z pracy pedagogicznej na PWSSP w Łodzi, co przyczyniło się do jego przedwczesnej śmierci w grudniu 1952 roku.

Osobnym akcentem ekspozycji jest wzornictwo przemysłowe, prezentowane w kontekście niszy, w której twórca mógł zachować nieco swojej artystycznej wolności. Chociaż doktryna socrealizmu w sztuce użytkowej polegała na czerpaniu wzorów ze sztuki ludowej, to jednak artyści mieli w tej dziedzinie więcej swobody niż np. w malarstwie, czy rzeźbie. Na wystawie prezentujemy prace projektantów związanych ze znaną każdemu miłośnikowi polskiego wzornictwa Spółdzielnią Artystów Ład, takich jak Jan Kurzątkowski, Władysław Wincze, Olgierd Szlekys, czy Helena Bukowska. Projekty te są stylistycznie bardzo daleko od oficjalnej estetyki realizmu socjalistycznego.

Dużą atrakcją dla odwiedzających nasze muzeum jest możliwość obejrzenia oryginalnych plakatów propagandowych z wczesnych lat 50- tych, autorstwa najwybitniejszych przedstawicieli tzw. polskiej szkoły plakatu m. in. Henryka Tomaszewskiego, Józefa Mroszczaka, Tadeusza Trepkowskiego, Waldemara Świerzego, Wojciecha Fangora, Romana Cieślewicza, Eryka Lipińskiego oraz Waleriana Borowczyka.

Kolejną częścią wystawy jest socrealizm w sztuce ludowej. Publiczność naszego muzeum będzie mogła zobaczyć prace na papierze, wycinanki z typowymi dla realizmu socjalistycznego tematami, jak np. walka o pokój, walka ze stonką ziemniaczaną, walka z analfabetyzmem. Prace te zostały wykonane technikami charakterystycznymi dla sztuki ludowej, takimi jak malowanie na szkle, wycinanka, czy rzeźba drewniana.

Ekspozycja kończy się symbolicznym zaznaczeniem jednego z punktów zwrotnych w powojennej sztuce polskiej jakim była Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki w warszawskim Arsenale, która odbyła się jako impreza towarzysząca V Światowemu Festiwalowi Młodzieży i Studentów latem 1955 roku w Warszawie. Ekspozycja ta zapowiadała powolne odejście od doktryny socrealizmu oraz nadchodzącą popaździernikową odwilż.