W czasie II wojny światowej budynki dawnych muzeów wrocławskich zostały całkowicie lub w dużym stopniu zniszczone. Na siedzibę powołanego 1 stycznia 1947 r. muzeum wybrano więc gmach, którego uszkodzenia były stosunkowo małe – budynek dawnej Rejencji, czyli Zarządu Prowincji Śląskiej, wzniesiony w latach 1883-1886 jako pierwszy gmach rządowy w Niemczech zaprojektowany w stylu neorenesansu niderlandzkiego. Autorem projektu był berliński architekt Ministerstwa Robót Publicznych Zjednoczonych Niemiec – Karl Friedrich Endell (1843-1891). Otwarte dla publiczności w lipcu 1948 muzeum działało początkowo jako „Państwowe”, od roku 1950 „Śląskie”, a w 1970 otrzymało nazwę „Narodowego”. Obecnie do Muzeum Narodowego we Wrocławiu należą dwa Oddziały: Panorama Racławicka i Muzeum Etnograficzne.

W budynku głównym (pl. Powstańców Warszawy 5) prezentowanych jest kilka wystaw stałych. Dwie z nich poświęcone są sztuce średniowiecznej – Śląska Rzeźba Kamienna XII-XVI w. (obecnie w przebudowie) i Sztuka Śląska XIV-XVI w. (1. piętro). Późniejsze dokonania artystów z tego regionu pokazano na wystawie Sztuka Śląska XVI-XIX w. (1. piętro). Ekspozycje Sztuki Polskiej XVII-XIX w. i Sztuki Europejskiej XV-XX w. można oglądać na 2. piętrze. Dzieje poszczególnych obiektów składających się na kolekcję Sztuki Śląskiej XII-XVI w. i XVI-XIX w. oraz historia jej gromadzenia i udostępniania są równie zagmatwane i burzliwe jak losy samego regionu. Śląsk rządzony był kolejno przez Piastów, królów czeskich, Habsburgów, później znalazł się w granicach Prus, od 1871 – zjednoczonych Niemiec, by po II wojnie światowej stać się częścią państwa polskiego. Do przełomu XVIII i XIX w. dzieła mistrzów śląskich były wyłącznie w miejscach, dla których powstały, czyli w świątyniach, klasztorach, przykościelnych gimnazjach i bibliotekach, oraz zdobiły wnętrza pałaców i bogate domy wrocławskiego patrycjatu.

W 1810 państwo pruskie przejęło majątek większości śląskich klasztorów. Zabytki odebrane zakonom w znacznej części stały się własnością utworzonego w 1815 we Wrocławiu Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer). Na siedzibę tej pierwszej placówki muzealnej wybrano klasztor poaugustiański na Wyspie Piaskowej. Od końca XIX do lat trzydziestych XX w. największą rolę w propagowaniu dzieł rodzimych twórców odegrały dwa najważniejsze muzea Wrocławia, powstałe w roku 1880 Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Künste) oraz Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer) utworzone w 1899 (dziś żadne już nie istnieje). W gmachu pierwszego z nich założono Mistrzowskie Pracownie Malarstwa Krajobrazowego i Rzeźby i zorganizowano wystawę sztuki współczesnej.

Właśnie ze zbiorów Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych pochodzą malowidła wybitnego malarza śląskiego baroku Michaela Willmanna, niektóre rzeźby barokowe, a także dziewiętnastowieczne malarstwo niemieckie, będące teraz własnością Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Natomiast Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności wytrwale gromadziło dawną sztukę użytkową i wspierało miejscowy przemysł artystyczny, organizując m.in. konkursy i wystawy wzorcowych wyrobów. Zabytki pochodzące z tego muzeum są trzonem dzisiejszej kolekcji rzemiosła artystycznego i śląskiej sztuki średniowiecznej. Podczas wojny z muzeów i kościołów wrocławskich wywieziono i zabezpieczono cenniejsze kolekcje. Akcja ta, zapoczątkowana w 1942 przez ówczesnego Konserwatora Zabytków Dolnego Śląska Günthera Grundmanna (1892-1976), uchroniła m.in. wiele obrazów Willmanna, a także liczne epitafia. Rozlokowano je wówczas w składnicach muzealnych na terenie całego Śląska. Znaczna jednak część wielokulturowego dziedzictwa tych ziem uległa zagładzie. Najprawdopodobniej Niemcom udało się wywieźć niektóre zabytki na Zachód, inne podczas działań wojennych uległy dewastacji i rozproszeniu. Dzieła zniszczenia dopełniły wojska radzieckie i szabrownicy.

W 1945 Śląsk znalazł się w granicach Polski. Powołany we Wrocławiu, już w maju tego roku, Referat Muzeów i Ochrony Zabytków zajął się m.in. zabezpieczeniem pozostałości dawnych zbiorów muzealnych. Ówczesne władze dążyły do zatarcia śladów niemieckich na Śląsku. Duże fragmenty kolekcji sztuki śląskiej, uratowane z pożogi wojennej, decyzją administracyjną trafiły do muzeów Warszawy, Krakowa i Poznania. Z czasem jednak, zwłaszcza po roku 1989, coraz liczniejsze zespoły zabytków zaczęły wracać na Śląsk.

Dzieje kolekcji Sztuki Polskiej XVII-XIX w. natomiast wiążą się z przekazaniem do Wrocławia w 1946 grupy dzieł ze zbiorów muzealnych Lwowa i Kijowa. Otwarcie w roku 1948 w nowo powstałym Muzeum Państwowym Galerii Malarstwa Polskiego, jako jednej z pierwszych, miało w ówczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej symboliczne znaczenie. Dla powojennych mieszkańców miasta, zwłaszcza dla wysiedlonych z dawnych kresów Rzeczpospolitej, wystawa była swoistym zadośćuczynieniem, namiastką utraconej „małej ojczyzny”.

Warto także wspomnieć o obrazach, rzeźbach, wyrobach rzemiosła artystów włoskich, francuskich, niderlandzkich, a także twórców działających w Austrii i krajach skandynawskich (wystawa Sztuka Europejska XV-XX w., 2. piętro). Kolekcja obejmuje prace powstałe od XV do początku XX wieku. Wśród najcenniejszych należy wymienić m.in. obraz Madonna z Jezusem i św. Janem manierysty włoskiego Agnolo Bronzino, Pejzaż zimowy z łyżwami i pułapką na ptaki z pracowni Pietera Brueghela Młodszego oraz rokokowy Portret chłopca, przypisywany Jeanowi Chardinowi. Dzieła dwóch czołowych przedstawicieli europejskiej sztuki nowoczesnej: obraz Wieczorem Wassily’ego Kandinsky’ego i dadaistyczny kolaż Kurta Schwittersa są dopełnieniem kolekcji malarstwa obcego.

Zabytki ze zbiorów wrocławskiego Muzeum Narodowego można podziwiać także poza jego siedzibą. I tak np. w dawnej rezydencji książęcej, dzisiejszym Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu, prezentowana jest stała wystawa – Sztuka Śląska XV-XVIII wieku. Pokazane tam dzieła pochodzą głównie ze zbiorów wrocławskich, a sama ekspozycja jest uzupełnieniem wystawy śląskiej sztuki średniowiecznej i nowożytnej w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Ponadto istotna część naszej kolekcji (w tym meble i portrety rajców miejskich) składa się na wyposażenie starego ratusza, gdzie mieści się obecnie Muzeum Sztuki Mieszczańskiej – oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia.

tekst: Iwona Gołaj, Grzegorz Wojturski, Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Przewodnik, wyd. Muzeum Narodowe we Wrocławiu 2006.