Fangor
Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu w Toruniu
20.05–04.09.2022
otwarcie wystawy: 20.05.2022, godz. 18.00
Kuratorzy: Krzysztof Stanisławski, Renata Sargalska
Produkcja wystawy: Wojciech Rumiński
więcej informacji »

Wojciech Fangor urodził się w Warszawie w 1922. W czasie wojny studiował prywatnie u Tadeusza Pruszkowskiego i Felicjana Szczęsnego Kowarskiego. W 1946 ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie, z którą współpracował w latach 1953–1961 jako docent. W 1961 opuścił socjalistyczną Polskę, by powrócić do kraju po 38 latach i brać czynny udział w życiu artystycznym ojczyzny. Mieszkał w Wiedniu, Francji, Berlinie Zachodnim, Anglii i Stanach Zjednoczonych. Jego prace znajdują się w muzeach, galeriach i kolekcjach prywatnych na całym świecie. W latach 1949–2015 zrealizował przeszło pięćdziesiąt wystaw indywidualnych, głównie w USA i Europie. Jako jedyny Polak miał indywidualną wystawę w Solomon Guggenheim Museum w Nowym Jorku w 1970, prezentującą 37 płócien prekursorskich dla zachodnich op-artowskich poszukiwań – obrazy te stały się swoistymi symbolami tego nurtu. Otrzymał wiele nagród, między innymi II nagrodę na 2. Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki w Warszawie (1951) oraz Nagrodę im. Jana Cybisa za rok 2014 – najstarsze i najbardziej prestiżowe wyróżnienie w dziedzinie sztuk plastycznych w Polsce. Był odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” – polskim medalem nadawanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski – przyznawanym przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. W 2015 został doktorem honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Zmarł w Warszawie w 2015.

KUCIE KOS

Wojciech Fangor był jednym z najbardziej odkrywczych malarzy drugiej połowy XX wieku. Zadebiutował tuż po II wojnie światowej i przez cały okres swojej twórczości często zmieniał styl – malował zarówno figuratywnie, jak i abstrakcyjnie. W latach 50. namalował kanoniczne obrazy w konwencji realizmu socjalistycznego, jak Postaci z 1950, który do dziś jest jednym z najbardziej znanych obrazów w sztuce polskiej XX wieku czy Matka Koreanka – obraz antywojenny z 1951, który przyniósł mu popularność i pozycję w świecie sztuki. W 1954 powstało także największe powierzchniowo dzieło Fangora pt. Kucie kos, które dopiero w 2013 zaprezentowano publicznie po latach zapomnienia. Praca, przedstawiająca trzech mężczyzn wykuwających na kowadle ostrze kosy, powstała na jednej ze ścian Muzeum Historycznego Warszawy na potrzeby wystawy o Powstaniu Styczniowym. Jedną z przyczyn zasłonięcia obrazu była zmiana koncepcji ekspozycji projektowanej przez Stanisława Zamecznika. Obraz pojawia się na toruńskiej wystawie w formie wielkoformatowego wydruku.

MALARSTWO

Obrazy powstające od końca lat 50. cechował charakterystyczny efekt wibracji kolorystycznej, który artysta uzyskiwał poprzez płynne przejście pomiędzy barwami nanoszonymi w układzie koncentrycznym bądź falistym. Abstrakcyjne obrazy, dające wrażenie ruchu, były prekursorskie nie tylko w polskiej, ale i w światowej sztuce. Od tego czasu twórczość Fangora sytuuje się w międzynarodowym nurcie minimal artu i sztuki optycznej (op-art). Tak o twórczości Fangora z tego okresu pisze Bożena Kowalska: „Koła artysty były nieustannym, wielostronnym eksperymentem. Sprawdzał w nich wciąż w nowy sposób efekty działania jaskrawości czy stonowanych kolorów w ich zestawieniach, nasycenia i stopnia jasności barwy, wielkości kręgów, większej i mniejszej szerokości jej pasm oraz ich zagęszczenie lub ascetycznej oszczędności i dyskrecji wyrazu. Stosował też artysta w swoich obrazach wszelkie, znane z teorii barw, kontrasty, zwłaszcza zaś kontrasty kolorów występujących i wstępujących, a także zjawiska powidoków”.

Od połowy lat 70. do połowy lat 80. Fangor powrócił do malarstwa figuratywnego Namalował wtedy serie obrazów „międzytwarzowych” i „telewizyjnych”. W tym okresie tworzył także kolaże, będące świadectwem jego fascynacji kulturą masową. Włączał w nie fragmenty scen, postacie i przedmioty przeniesione wprost z ilustrowanych magazynów.

Z kolei początek XXI wieku to dla Fangora okres nowej, intensywnej twórczości. Rozpoczął pracę nad nowym cyklem obrazów „palimpsestowych”, reinterpretujących dawne szkice i rysunki. W wywiadzie-filmie Od astronomii do malarstwa, który prezentujemy na wystawie, poznajemy artystę jako miłośnika astronomii, konstruktora lunet i twórcę obserwatorium w Summit pod Nowym Jorkiem. O ile malarzem był od najmłodszych lat (malarstwo było jego „metodą na radzenie sobie ze strachem i demonami”), tak astronomią zainteresował się w 12 roku życia; fascynacja ta trwała do końca jego życia. Fangor rozważał nawet karierę astronoma, jednak problemy z matematyką i brak zainteresowania tą dziedziną nauki od strony naukowo-teoretycznej (interesował się astronomią od strony poetycko-wizualnej) przeważyły i ostatecznie został przy malarstwie. W hołdzie dla Mikołaja Kopernika namalował dwa portrety wybitnego astronoma – w 1948 i 1949; dzięki uprzejmości Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku prezentujemy wcześniejszy wizerunek naukowca.

RZEŹBY

Wojciech Fangor to także wybitny rzeźbiarz. Pierwsze swoje rzeźby, między innymi Głowę bolesną i Księżyc z 1948, który prezentujemy na wystawie, pokazał na debiutanckiej wystawie w Klubie Młodych Artystów w Warszawie w 1949. W swoim dorobku ma wiele prac rzeźbiarskich, przestrzennych i scenograficznych, powstałych w okresie od 1948 do 2015. W 1955 rozpoczął współpracę z architektami: Stanisławem Zamecznikiem, Oskarem Hansenem, Zbigniewem Ichnatowiczem i Jerzym Sołtanem. To Zamecznik zaszczepił Fangorowi świadomość przestrzeni jako tworzywa artystycznego i w to w duecie z nim stworzył pierwszy polski environment, instalację Studium przestrzeni, pokazaną w Salonie Nowej Kultury w Warszawie w 1958. Natomiast ostatnią rzeźbą Fangora jest Gracja, strukturalnie nawiązująca do rzeźb Giganty realizowanych w 1980 w Ameryce. „To przykład szczególnej dla Fangora tendencji do niwelacji różnic między gatunkami sztuki. Ta rzeźba jest jednocześnie wspaniałym malarstwem i fantastyczną formą przestrzenną” – podkreślił Stefan Szydłowski, kurator wystawy Trzy wymiary w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku.

POLSKA SZKOŁA PLAKATU

Warto również podkreślić, że artysta był także wybitnym plakacistą, współtwórcą Polskiej Szkoły Plakatu. W plakatach, które tworzył między 1950 a 1961, odnaleźć można niemal wszystkie wątki, próby, pytania i odkrycia uważane za esencję Polskiej Szkoły Plakatu. Łączył rysunek z fotografią, grafikę z malarstwem, bawił się umownością form geometrycznych i typografią. Wiele plakatów powstało w duetach z Jerzym Tchórzewskim, Henrykiem Tomaszewskim czy Wojciechem Zamecznikiem. Dekada twórczości plakatowej Fangora zaowocowała blisko setką graficznych projektów o treściach artystycznych, ideologicznych lub informujących (np. o wydarzeniach kulturalnych). W malarstwie i w plakacie stosował podobne motywy plastyczne, operował monumentalną, mocną formą, syntetyczną i uproszczoną. Jego plakat do filmu René Clémenta Mury Malapagi (1952) przeszedł do historii jako inicjujący Polską Szkołę Plakatu, która do dziś cieszy się światową renomą. Obok tych mocnych projektów o zdefiniowanej formie trudno przejść obojętnie.

MOZAIKI

Mało kto wie, że Fangor jest autorem mozaik zdobiących dworzec Warszawa Śródmieście. Abstrakcyjne kompozycje z różnokolorowych, ceramicznych płytek od ponad 60 lat zdobią ściany i sufity podziemnej części dworca przy Alejach Jerozolimskich 50. W grudniu 2020, 27 mozaiki ścienne oraz 52 mozaiki sufitowe zostały wpisane do rejestru zabytków. Mozaiki podstropowe zlokalizowane zostały nad trzema peronami, natomiast mozaiki ścienne, wkomponowane w pionowe szczeliny ścian pomiędzy płytami trawertynu, umiejscowione są w holach, pomieszczeniach dawnych poczekalni oraz w przejściach na peron środkowy. Według przyjętego schematu czerwień, oranż i żółcień sygnalizować miały kierunek wschodni, natomiast błękit i zieleń – kierunek zachodni. Artysta zaprojektował również wygląd ścian zatorowych siedmiu stacji II linii warszawskiego metra, których kursywa miała wskazywać kierunek jazdy. Są to wielkie tablice wykonane w emalii na stali, łączące w sobie użyteczność informacji o poszczególnych stacjach metra z artystyczną wirtuozerią barw i form. Na wystawie pokazujemy oba projekty w formie wielkoformatowych wydruków oraz ściennych malowideł.

Fangor tworzył w różnych gatunkach i technikach. Do niektórych powracał po latach. Nigdy nie identyfikował się z żadną grupą artystyczną. Zapisał się w historii sztuki jako artysta wszechstronny, skupiony na istocie przestrzeni – zarówno w kontekście fizycznym, jak i metaforycznym. W sali wystawowej II piętra CSW prezentujemy prace artysty wykonane we wszystkich wspomnianych technikach.

Dopełnieniem wizerunku artysty – rysownika będzie niezwykle ciekawy projekt graficzny Fangora – jego ręcznie wykonana makieta albumu opublikowanego w 2007 pod tytułem Fangor. Prace na papierze w kolorze. We współpracy z Galerią aTAK oraz Krzysztofem Musiałem, przygotowaliśmy na wystawę ponad 130 rysunków Fangora.

Wystawa zrealizowana została dzięki uprzejmości muzeów, instytucji, galerii i kolekcjonerów prywatnych, a towarzyszyć jej będzie przegląd filmów o artyście.