Elsa von Freytag-Loringhoven.
Lady Dada

Wernisaż: 18 października 2020 r.
godz. 16:00
Dom Norymberski w Krakowie
Wystawa czynna do: 08 listopada 2020 r.
Kuratorki: Iwona Demko, Renata Kopyto

Elsa von Freytag-Loringhoven (1874 – 1927), zapomniana przez historię sztuki niemiecka prekursorka awangardy artystycznej, była w drugiej dekadzie XX wieku jedną z barwniejszych postaci nowojorskiej bohemy. Jej występy w niezwykłych kostiumach na ulicach Nowego Jorku albo podczas wydarzeń towarzyskich, można uznać za pionierskie performansy, w których Elsa traktowała swoje ciało jak żywe dzieło sztuki. Wykonywała także asamblaże (m.in. wspaniały portret Marcela Duchampa z 1920 roku), prace ready made, współtworzyła inscenizowane fotografie, do których pozowała. „Nie jestem tylko modelką. Staram się, na ile jest to możliwe, aby moje pozy były ekspresywne i oddawały wewnętrzne uczucia… Moje formy wyrazu są protestem przeciwko wszystkiemu, co konwencjonalne.” mówiła w wywiadzie dla „New York Timesa”. Pisała również dadaistyczne wiersze. Była pionierką poezji dźwiękowej i wizualnej.

Artystka urodziła się w Świnoujściu jako Elsa Hildegard Plötz. Nazwisko, pod którym przeszła do historii, odziedziczyła poślubiając w 1913 roku barona Leopolda von Freytag-Loringhovena. Jej twórczość znana jest dzisiaj tylko nielicznym z kilku zachowanych prac i fotografii. Pierwsza wystawa retrospektywna baronessy miała miejsce w 2002 roku w galerii Francisa M. Naumanna w Nowym Jorku. Prace artystki pokazano też na wielkiej wystawie sztuki dada w Whitney Museum of American Art. Elsa von Freytag-Loringhoven przyjaźniła się Marcelem Duchampem i Man Rayem. W latach 1920-21 cała trójka chętnie pracowała razem, co zaowocowało kilkoma projektami. Do najbardziej znanych należy seria inscenizowanych portretów, na których znalazł się zarówno przebrany za kobietę Marcel Duchamp – jako Rrose Sélavy, jak i obdarzona androginiczną urodą baronessa. Cross-dressing, gra z własnym wizerunkiem za pomocą kostiumu, a także dość swobodne i bezpruderyjne podejście do ciała, to najbardziej rozpoznawalne elementy artystycznych działań Elsy von Freytag-Loringhoven. Inny obszar jej twórczości obejmuje obiekty ready made. W opublikowanej w 2002 roku przez Irenę Gammel biografii zatytułowanej „Baroness Elsa: Gender, Dada, and Everyday Modernity. A Cultural Biography”, po raz pierwszy pojawia się sugestia, że to nie Marcel Duchamp, a Elsa von Freytag-Loringhoven mogła ukrywać się pod pseudonimem Richard Mutt i przekazać porcelanowy pisuar na wystawę zorganizowaną w Nowym Jorku przez amerykańskie Towarzystwo Niezależnych Artystów w 1917 roku. Obiekt, który do dzisiaj budzi kontrowersje, a do historii przeszedł pod tytułem „Fontanna”, uznany został za najważniejsze dzieło sztuki XX wieku.

Wystawa będąca częścią projektu Lady Dada zaprezentuje artystki i artystów, którzy w swojej twórczości odnoszą się bezpośrednio do działalności Elsy von Freytag-Loringhoven lub z nią korespondują. Inscenizowana fotografia, kostium i performans, sztuka queer oraz obiekty ready made, czyli te obszary, które ich prekursorce były najbliższe, staną się podstawą ekspozycji. W centrum dyskusji z kolei znajdzie się „Fontanna”. Co by się stało, gdyby to Elsa von Freytag-Loringhoven była jej twórczynią? Jak działają mechanizmy, przede wszystkim genderowe, doceniania i wykluczania w świecie sztuki? Jak wyglądają kwestie związane z pozycjonowaniem dzieła, uwzględniające nie tylko kryteria artystyczne, ale także socjologiczne i ekonomiczne, łącznie z zagadnieniem komodyfikacji sztuki. I wreszcie jak wyglądały mechanizmy wartościowania, które determinowały sposób oceny twórczości artystek i artystów w czasach Freytag-Loringhoven i Duchampa.

Artystyczny dialog tych dwojga, w którym podziw łączy się z polemiką, jest inspirującym punktem wyjścia do pracy nad spektaklem. Przede wszystkim ze względu na pozycję Duchampa w kanonie historii sztuki i całkowitą w nim nieobecność Freytag – Loringhoven. Drugim wątkiem opowieści o baronessie będzie jej artystyczny i erotyczny związek Elsy von Freytag – Loringhoven z pisarką Djuną Barnes. Spektakl będzie bazować na autorskim scenariuszu, w którym znajdą się teksty Elsy von Freytag – Loringhoven, rekonstrukcje jej performansów, opinie o Baronessie zarówno osób, które ją znały, jak i współczesnych historyków i historyczek oraz krytyków i krytyczek sztuki

Elsa von Freytag-Loringhoven należy do całej rzeszy kobiet, które na początku XX wieku zaczęły uprawiać sztukę. Przez lata były zapomniane, wykluczone, niedoceniane, często żyły w cieniu męża czy partnera, z którym twórczo współpracowały i któremu później przypisano ich dorobek. Niemiecko-amerykańska dadaistka była bezkompromisowa i wierna swoim artystycznym ideom, co przypłaciła biedą, depresją i odrzuceniem. Jej los i recepcja jej sztuki wpisują się w aktualny dyskurs na temat sztuki współczesnej i jej najbardziej progresywnych działań, które nadal spotykają się z brakiem akceptacji i są krytycznie postrzegane przez odbiorcę.