Niechciana stołeczność.
Architektura i urbanistyka Krakowa
w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945
05.03.2022 – 05.06.2022
Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków

więcej informacji »

Prezentowana w Galerii Międzynarodowego Centrum Kultury ekspozycja przybliża jeden z tragicznych i mało zbadanych rozdziałów w historii miasta. Na mocy decyzji Adolfa Hitlera duchowa stolica narodu polskiego została wyznaczona na stolicę Generalnego Gubernatorstwa i uznana za prastare miasto niemieckie. Będąc najdalej wysuniętym na wschód przyczółkiem wyobrażonej geografii Tysiącletniej Rzeszy, podobnie jak Berlin, Monachium czy Norymberga, miała otrzymać nowy szlif urbanistyczny. Przez wiele powojennych dziesięcioleci kwestia ta pozostawała przemilczana, stanowiła w czasach PRL temat przez badaczy ignorowany, a przez cenzurę zakazany.

Co znamienne architektura została również wykorzystana jako narzędzie polityki odpolszczania Krakowa, polegającej na stosowaniu krwawego terroru, niszczeniu polskich elit, instytucji kulturalnych i naukowych oraz na rabowaniu dzieł sztuki. W przestrzeni publicznej likwidowano pomniki i polskie symbole narodowe, zmieniano również nazwy własne, nadając im nowe germańskie brzmienia.

Wystawa jest próbą spojrzenia na eksperyment, któremu został poddany Kraków, niemający w skomplikowanej historii Europy Środkowej precedensu. – Trzeba koniecznie pamiętać, że miasto było w czasie 1961 dni jego wymuszonej stołeczności poddane brutalnemu terrorowi, a jego szacowne mury stały się ofiarą bezprzykładnej próby wydziedziczenia. Nieliczne budowle z tamtej epoki reprezentują dziś przede wszystkim szeroką gamę konfliktów pamięci i niepamięci. Kraków – choć szczęśliwie zachował swą fizjonomię – jest równocześnie wyjątkowo czytelnym przykładem miasta-ofiary ideologii, które jednak obroniło swoją tożsamość – wyjaśnia prof. Jacek Purchla, pomysłodawca i jeden z kuratorów wystawy.

Międzynarodowe Centrum Kultury zagadnieniem dziedzictwa kłopotliwego, jakim jest niewątpliwie spuścizna Trzeciej Rzeszy, zajmuje się niemal od początku swojej działalności. Począwszy od opublikowania wspólnie z wydawnictwem IRSA w 1994 roku książki Piotra Krakowskiego Sztuka Trzeciej Rzeszy, kontynuowało przez ćwierć wieku pionierskie badania, których zwieńczeniem była międzynarodowa konferencja oraz tom Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce (2020).

Celem prezentowanej w Galerii MCK wystawy nie jest jedynie inwentaryzacja niemieckich wizji Krakowa jako Norymbergi Wschodu – wizji, które pozostały przede wszystkim w sferze planów. Jej intencją jest zachęta do refleksji nad współczesnym stosunkiem do niechcianego dziedzictwa pozostawionego przez Trzecią Rzeszę, które stało się integralną, dla większości mieszkańców niewidoczną, częścią krajobrazu kulturowego miasta. – Chcemy przyjrzeć się przekształceniom i zmianom, jakim poddany został Kraków w okresie swojej wymuszonej, okupacyjnej stołeczności, a której skutków, często nieświadomie, doświadczamy do dzisiaj – mówi Agata Wąsowska-Pawlik, dyrektorka MCK.

Oś koncepcyjną wystawy tworzą plany urbanistyczne i infrastrukturalne, najważniejsze projekty architektoniczne i ich realizacje, które w założeniu miały całkowicie zmienić Kraków we wzorcowe miasto niemieckie. Jednym z działań, jakie podjęli hitlerowcy, było administracyjne rozszerzenie jego powierzchni. W związku z potrzebami wojennymi przebudowano i zmodernizowano system komunikacyjny. Inwestowano w rozbudowę kolei, dróg, a w samym mieście utwardzano nawierzchnię ulic. Aby dostosować Kraków do roli stolicy Generalnego Gubernatorstwa, planowano stworzenie niemieckiej dzielnicy rządowej na Dębnikach, której spektakularny projekt przygotował w 1941 roku Hubert Ritter. Inne plany zakładały budowę niemieckiej dzielnicy administracyjnej na Błoniach, z czym wiązać się miało zniszczenie kopca Kościuszki.

Duże nakłady inwestycyjne przeznaczano na budownictwo mieszkaniowe w zachodniej części miasta, gdzie założono niemiecką dzielnicę mieszkaniową. Przy ulicy Królewskiej powstało nowe osiedle przeznaczone dla rodzin wojskowych i urzędników. W celu urbanistycznego porządkowania i unowocześniania komunikacji dokonywano wielu modernizacji. Istotne zmiany dotknęły zabytkowego centrum, a przede wszystkim Zamku Królewskiego na Wawelu i jego otoczenia.

Ze wszechogarniającym zawłaszczaniem przestrzeni miasta przez Niemców były związane nie tylko nowe porządki urbanistyczne. Nie można zapomnieć, że architektura odgrywała również istotną rolę w przeprowadzeniu zbrodni Holokaustu. Kraków pozostaje do dziś jedynym miastem na świecie, na terenie którego Niemcy umieścili obóz koncentracyjny – KL Plaszow. Z premedytacją zlokalizowany na terenie dwóch cmentarzy żydowskich, był oddalony o zaledwie kilka kilometrów od modernizowanego przez okupacyjne władze centrum, w którym dla niemieckiej społeczności tworzono eleganckie hotele, restauracje, kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe, by czuła się „jak u siebie w domu”.

Struktura wystawy opiera się na dwóch warstwach: głównej, na którą składa się wyeksponowana archiwalna, historyczna i ikonograficzna dokumentacja związana z tematami przewodnimi, oraz dopełniającej – w specjalnych szufladach dociekliwy odbiorca odnajdzie materiały poszerzające kontekst narracji. Ekspozycja została zamknięta w całkowitej czerni przestrzeni galeryjnej, a projekty, makiety i plany rozjaśniane są jedynie podświetleniami. Tak chłodna i minimalistyczna aranżacja dystansuje od emocjonalnej oceny niesłychanie trudnej materii.

Wystawie towarzyszy obszerny, ponad trzystupięćdziesięciostronicowy album stanowiący pierwsze i wyczerpujące opracowanie kłopotliwego dziedzictwa Trzeciej Rzeszy w Krakowie. Zebrany materiał jest efektem wieloletnich badań archiwalnych i terenowych prowadzonych – nie tylko w Krakowie, ale między innymi w archiwach i kolekcjach Berlina, Monachium, Warszawy, Wiednia i Wrocławia – przez zespół badawczy MCK pod kierunkiem prof. Jacka Purchli oraz ekspertów z innych krakowskich instytucji. Cenną zawartością publikacji są otwierające ją eseje, które objaśniają fenomen niechcianej stołeczności, omawiają działalność Niemców w przestrzeni miejskiej oraz obrazują życie codzienne w okupowanym Krakowie.

Wystawa przygotowana została we współpracy z Archiwum Narodowym w Krakowie, skąd pochodzi większa część prezentowanej dokumentacji, a także z Narodowym Archiwum Cyfrowym, Muzeum–Miejscem Pamięci KL Plaszow oraz Duke University (USA). Wykorzystane materiały i eksponaty pochodzą między innymi z Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Muzeum Architektury we Wrocławiu oraz Architekturzentrum Wien, Architekturmuseum der Technischen Universität München i kolekcji Bundesarchiv.

Ekspozycję Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945 można zwiedzać do 5 czerwca 2022 r. w Galerii MCK przy Rynku Głównym 25 w Krakowie.